Από την Πολυξένη Μαρκούτη, Φιλόλογο Α.Π.Θ.
Ο 4ος αι. π. Χ. είναι για τον ελληνικό κόσμο μια εποχή ραγδαίων εξελίξεων, που άλλαξαν τον ιστορικό και πολιτικό χάρτη. Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, τα παιχνίδια εξουσίας μεταξύ των διαδόχων του και η διαμόρφωση μιας νέας τάξης πραγμάτων με τη δημιουργία των ελληνιστικών βασιλείων πυροδότησαν μια σειρά από αλλαγές στη ζωή και την κοσμοθεωρία του ατόμου. Ο άνθρωπος της ελληνιστικής εποχής, υπήκοος πια ενός αχανούς βασιλείου κι όχι πολίτης της πόλης –κράτους, νιώθει περιχαρακωμένος στα όρια του μικρόκοσμού του και συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο την αδυναμία του να παρέμβει στη διαμόρφωση ενός κόσμου που αποφασίζει πριν από αυτόν για αυτόν. Μέσα σε αυτό το κλίμα ηθικής και πνευματικής σύγχυσης η παραδοσιακή θρησκεία χάνει τα ισχυρά της ερείσματα, καθώς είναι ανίκανη να προσφέρει έναν οδηγό για τη ζωή και απαντήσεις σε εσωτερικά ερωτήματα. Τη θέση της παίρνουν ο μυστικισμός και η πίστη στη θεοποιημένη Τύχη. Από την άλλη, η φιλοσοφία κερδίζει συνεχώς έδαφος, καθώς επιχειρεί μια στροφή στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου εστιάζοντας στην ατομική ηθική και ευδαιμονία κι όχι σε αυτή μιας ευρύτερης κοινότητας. Προτεραιότητά της το ατομικό καλό και όχι το κοινό όφελος. Ένα από τα ρεύματα που ήρθε, παρέσυρε πλήθος οπαδών στο πέρασμά του και αιώνες μετά απήλθε είναι η επικούρεια φιλοσοφία. Ο θεμελιωτής της Επίκουρος ευαγγελιζόταν την κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας μέσω της ἀταραξίας. Ο άνθρωπος όφειλε να αναζητήσει μέσα του την ελευθερία και όχι σε εξωτερικούς παράγοντες. Το παρ’ ἡμᾶς ἀδέσποτον, δηλαδή η χωρίς δυνάστες προσωπική ζωή, είναι ένα από τα ζητήματα της νέας σοφίας. Κι αυτό ήταν εφικτό μόνο στον Κήπο του Επίκουρου.
Η επικούρεια φιλοσοφία διακρίνεται σε τρία μέρη: το Κανονικόν, τη Φυσική και την Ηθική. Το Κανονικόν είναι η θεωρία της γνώσης. Σύμφωνα με αυτή πρωταρχικό στοιχείο αλήθειας είναι η αἴσθησις. Με τη συσσώρευση παραστάσεων μέσω των αισθήσεων έρχεται η πρόληψις, χωρίς την οποία η γνώση είναι ανέφικτη. Η αίσθηση από μόνη της είναι ελλιπής, άλογη και οὐδεμιᾶς μνήμης δεκτική. Το τρίτο κριτήριο αλήθειας είναι τα πάθη, τα οποία είναι δύο: η ἡδονή και ο πόνος. Η ἡδονή είναι οικεία προς τη φύση κάθε ζωντανού πλάσματος, ενώ ο πόνος είναι ξένος (ἀλλότριος) προς αυτή.
Αυτό που έχει πρωταρχική σημασία στην πορεία προς την εσωτερική γαλήνη και ευτυχία είναι η γνώση και η κατανόηση της φύσης, των κανόνων που διέπουν τη δομή και τη λειτουργία του σύμπαντος. Η φυσική θεωρία του Επίκουρου είναι επηρεασμένη από την ατομική θεωρία του Δημόκριτου. Σύμφωνα με την επικούρεια φυσική το σύμπαν αποτελείται από ὕλη (corpus) και κενόν (inane). Τίποτα δεν γεννιέται εκ του μηδενός και τίποτα δεν χάνεται εντελώς κατά τη διάλυσή του, αφού τα άτομα που αποτελούν την ύλη είναι αναλλοίωτες και άφθαρτες οντότητες. Μέσα στον κενό χώρο τα άτομα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Σε αντίθεση προς τον Δημόκριτο που υποστήριξε ότι τα άτομα κινούνται προς όλες τις κατευθύνσεις και μέσα από τις συγκρούσεις τους σχηματίζουν νέες μορφές ύλης, ο Επίκουρος υποστήριξε ότι τα άτομα ακολουθούν πορεία καθοδική. Μια τέτοια υπόθεση όμως γεννά ένα εύλογο ερώτημα: αν τα άτομα πέφτουν κατακόρυφα μέσα στην άβυσσο που λέγεται κενό, πώς συγκρούονται μεταξύ τους, αφού ακολουθούν παράλληλες τροχιές; Ο Επίκουρος έδωσε απάντηση στο ερώτημα μέσω της θεωρίας της παρέκκλισης (clinamen). Σύμφωνα με αυτή τα άτομα, καθώς κινούνται καθοδικά, παρασυρμένα από το βάρος τους, παρεκκλίνουν ελαφρώς από την προκαθορισμένη πορεία τους, με αποτέλεσμα να συγκρούονται μεταξύ τους. Η θεωρία αυτή δέχτηκε επικρίσεις, γιατί ο Επίκουρος ισχυρίζεται πως η παρέκκλιση συμβαίνει χωρίς συγκεκριμένη αιτία, θέση αδιανόητη για έναν φυσικό φιλόσοφο. Η θεωρία της παρέκκλισης, αν και μοιάζει αντιεπιστημονική, δεν ηχεί σήμερα τόσο παράξενη, αν αναλογιστεί κανείς ότι στις αρχές του 20ου αιώνα ο Δανός φυσικός Niels Bohr ανέπτυξε μια παρόμοια θεωρία για την κίνηση των ηλεκτρονίων.
Ο Επίκουρος διαφοροποιήθηκε από τον Δημόκριτο σε ένα ακόμη σημείο: προέκρινε την Ηθική έναντι της Φυσικής. Επεξέτεινε τη θεωρία της παρέκκλισης στο ηθικό πεδίο, για να ερμηνεύσει την ελεύθερη βούληση. Ο Δημόκριτος ήταν υπέρμαχος του ντετερμινισμού, σύμφωνα με τον οποίο όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο υπακούουν σε μιαν αδήριτη αναγκαιότητα. Αντίθετα ο Επίκουρος πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι ένα ελεύθερο ον και φέρει την ευθύνη των πράξεών του. Γι’ αυτό και δεν μπορούσε να δεχτεί την ιδέα ότι τα άτομα κινούνται πάντα μηχανικά και προδιαγεγραμμένα. Η ελεύθερη βούληση συνιστά για τον Επίκουρο απόδειξη της απρόβλεπτης και αυθόρμητης κίνησης των ατόμων.
Κάθε σώμα λοιπόν είναι ένα concilium ατόμων που πάλλονται αδιάκοπα στο εσωτερικό του. Αυτή η αδιάκοπη κίνηση (πάλσις) των ατόμων προκαλεί την εκπομπή από την επιφάνεια των σωμάτων ατομικών μεμβρανών που λέγονται εἴδωλα (simulacra). Τα είδωλα διεγείρουν την όραση, προκαλούν τη σκέψη και τα όνειρα στον ύπνο όταν τα συλλαμβάνει ο νους. Μέσω της φυσικής επαφής με διάφορα αντικείμενα τα αισθητήρια όργανα ενεργοποιούνται από απορροές ατόμων, με αποτέλεσμα τη λειτουργία των αισθήσεων.
Σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, η επικούρεια φιλοσοφία συνέλαβε τον άνθρωπο ως ον που αποτελείται από σώμα και ψυχή, τα οποία είναι άρρηκτα δεμένα. Ο νους (animus) είναι η έδρα των συναισθημάτων και της ανθρώπινης σκέψης και βρίσκεται στο στήθος του ανθρώπου, ενώ η ψυχή (anima) είναι η πηγή των αισθήσεων και είναι διεσπαρμένη σε όλο το σώμα. Animus και anima αποτελούνται από μικρά, λεπτά και ευκίνητα άτομα. Είναι υλικές οντότητες, συνεπώς υπόκεινται στη φθορά.
Η υλιστική θεωρία του Επίκουρου προκάλεσε θαυμασμό αλλά δέχτηκε και σφοδρές επιθέσεις από τους αντιπάλους της. στο φιλοσοφικό του σύστημα όμως εξέχουσα θέση κατέχει η ηθική του θεωρία. Σε μια εποχή που ο άνθρωπος κλείνεται στα πεπερασμένα όρια του εαυτού του αδιαφορώντας (ίσως αναγκαστικά) για ό, τι συμβαίνει έξω από αυτόν και κυριεύεται από αγωνία για τη ζωή του, αφού η άστατη θεά Τύχη μοιράζει εδώ κι εκεί τα δώρα της απρόβλεπτα, η επικούρεια φιλοσοφία έρχεται να αποδείξει ότι ο καθένας μπορεί να βρει την εσωτερική γαλήνη. Η ηθική θεωρία του Επίκουρου συνοψίζεται εύστοχα στην τετραφάρμακο:
ἄφοβον ὁ θεός
ἀναίσθητον ὁ θάνατος
καὶ τἀγαθόν μὲν εὔκτητον
τὸ δε δεινόν εὐεκκαρτέρητον
Η τετραφάρμακος είναι η συνταγή του γιατρού Επίκουρου ενάντια στην επιδημία που λέγεται ανθρώπινο άγχος και μεταφυσική αγωνία. Με όπλο την τετραφάρμακο οι επικούρειοι προσπαθούν να πολεμήσουν ενάντια σε όλα όσα ταλανίζουν τους ανθρώπους της εποχής τους, με πρώτο και κύριο τον φόβο των θεών. Οι θεοί είναι μακάριοι και αθάνατοι. Δεν ενδιαφέρονται για τα ανθρώπινα πράγματα. Ο κόσμος δημιουργήθηκε χωρίς τη δική τους παρέμβαση. Δεν κατοικούν σ’ αυτόν τον κόσμο, αλλά σε διαστήματα μεταξύ των κόσμων, τα μετακόσμια (intermundia). Η άποψη περί της μη ανάμειξης των θεών στα επίγεια ήταν η αιτία να χαρακτηριστεί ο Επίκουρος άθεος και πολέμιος της θρησκείας. Οι κατηγορίες αυτές δεν ευσταθούν, διότι ο Επίκουρος δεν αντιτίθεται σε οποιαδήποτε μορφή θρησκείας. Στην εποχή του υπάρχουν τρία είδη θρησκείας: η κρατική –επίσημη θρησκεία, η θρησκεία ιδωμένη μέσα από κάποιο φιλοσοφικό πρίσμα και η «θρησκεία των λαϊκών στρωμάτων», δηλαδή οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες. Αυτή την ψευδο-θρησκεία επιχειρεί να καταπολεμήσει ο Επίκουρος. Θρησκευτικότητα για τον Επίκουρο σημαίνει πάνω από όλα μίμηση των θεών: νηφάλια θεώρηση του κόσμου, απαλλαγή από πάθη και μάταιες επιθυμίες, απαλλαγή από τον φόβο του θανάτου. Ο Επίκουρος είναι μάλλον αναμορφωτής της θρησκείας, όχι εχθρός της.
Στο ταξίδι αναζήτησης της ψυχικής ηρεμίας ο άνθρωπος οφείλει να απαλλαγεί από δύο ακόμη εμπόδια: τον φόβο του θανάτου και τη επιθυμία. Η ανθρώπινη ψυχή, όπως και το σώμα, είναι θνητή υπόσταση. Μετά τον θάνατο και τα δύο παύουν να υπάρχουν, άρα χάνεται μαζί τους κάθε αίσθηση και συνειδητότητα. Ὁ θάνατος οὐδέν πρὸς ἡμᾶς, διακηρύσσει ο Επίκουρος. Οποιεσδήποτε αντιλήψεις σχετικά με τον θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή υπάρχουν μόνο για να προκαλούν τον φόβο και όχι για να διασφαλίσουν εσωτερική γαλήνη και ισορροπία.
Η κατάκτηση της ἀταραξίας επιτυγχάνεται μέσα από την επιδίωξη της ἡδονῆς και την αποφυγή του πόνου. Η διελκυστίνδα μεταξύ ηδονής και πόνου είναι η λυδία λίθος σε ζητήματα ηθικής. Δεν πρέπει να επιδιώκεται κάθε ηδονή και να αποφεύγεται κάθε πόνος. Ο Επίκουρος εισάγει τη διάκριση των ηδονών σε κινητικές και καταστηματικές. Οι πρώτες αντλούνται από τη διαδικασία ικανοποίησης επιθυμιών, ενώ οι δεύτερες σχετίζονται με μια κατάσταση εσωτερικής γαλήνης και ισορροπίας, που απορρέει από την απουσία του πόνου. Ανώτερη θεωρείται η καταστηματική ηδονή, αφού η κινητική δεν έχει διάρκεια και σχετίζεται με τον πόνο. Η πλήρης απουσία πόνου θεωρείται η ύψιστη μορφή πνευματικής και σωματικής ηδονής που οδηγεί στην ἀταραξία. Και η έλλειψη πόνου απορρέει από την ικανοποίηση επιθυμίας, αφού οι ανικανοποίητες επιθυμίες προκαλούν πόνο. Η διαβάθμιση των αναγκών σε φυσικές και αναγκαίες, φυσικές και μη αναγκαίες, μη φυσικές και μη αναγκαίες έχει ως στόχο να δείξει ποιες επιθυμίες πρέπει να ικανοποιούνται και ποιες όχι. Οι πρώτες είναι απαραίτητες για τη διατήρηση στη ζωή, συνεπώς πρέπει να ικανοποιούνται, αλλά με μέτρο. Οι δεύτερες, στις οποίες ανήκει η ερωτική επιθυμία, πρέπει να ικανοποιούνται, αλλά με μέτρο. Οι τελευταίες είναι αυτές που πρέπει να απεμπολούνται, αφού μονάχα πόνο προκαλούν. Ακόμη κι όταν ικανοποιούνται προκαλούν απληστία και δίψα για περαιτέρω ικανοποίηση. Η επιθυμία για πλούτη, δόξα και εξουσία μόνο στην ηρεμία και στην αταραξία δεν οδηγεί. Αντιθέτως, καλλιεργεί «υπεροψίαν και μέθην» και αφήνει τον άνθρωπο με ένα διαρκές αίσθημα ανικανοποίητου. Για τον λόγο αυτό η αποχή από την πολιτική δραστηριότητα και τη δημόσια ζωή (λάθε βιώσας) συνιστά ιδανικό για τους επικούρειους. Ο ίδιος ο δάσκαλός τους ήταν φωτεινό παράδειγμα με τον τρόπο ζωής του: ζούσε απλά και πειθαρχημένα, αποτραβηγμένος από τη δημόσια ζωή, κερδίζοντας τον σεβασμό και την αγάπη των μαθητών του.
Το 270 π. Χ. το άστρο του Επίκουρου έδυσε. Άφησε πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, από το οποίο σώζονται μερικά αποσπάσματα, και πλήθος αφοσιωμένων μαθητών. Η πνευματική του κληρονομιά όμως δεν έμελλε να αφανιστεί για πάντα…
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΙ 